Joke Lutjeboer
…Alhier wordt veel vee en koren, meest echter haver, ingescheept en naar Holland en Engeland vervoerd; hetwelk alles deze plaats zeer levendig maakt, en daardoor in den zomer vele stedelingen uitlokt, om er den dag of agtermiddag door te brengen. Bij goed schaatsweer wordt in geheel Hunsingo-Kwartier geene plaats drukker bezocht dan Onderdendam, en zelfs bij sterk ijs met arren en wedloopen… (A.J. van der Aa in 1846)
Anno 2004 Onderdendam, 4 km ten noorden van Bedum, een schilderachtig dorpje met ongeveer 700 inwoners, gelegen op een kruispunt van waterwegen: Boterdiep, Winsumerdiep, Warffumermaar en Kardingermaar en nog altijd zeer de moeite waard om een agtermiddag door te brengen, zowel in de zomer als in de winter wanneer de waterlopen veranderd zijn in ijsbanen.
De naam
Reeds in 1252 wordt in de Keuren van Hunsingo (regels met betrekking tot de rechtspraak) geschreven over het bestaan van Onderdendam. De buurschap wordt in het Oudfries aangeduid met de naam Uldernadomme. Volgens wetenschappers is deze benaming een samentrekking van Unlanderenadomme, dat betekent: de dam in het gebied van de onlandbewoners. Uldernadomme lag n.l. in een drassig gebied.
Het landschap
Halverwege Bedum-Onderdendam liggen dikkere kleilagen en ligt de grond hoger dan in de directe omgeving van Bedum. Hier is in de tijd toen er nog geen dijken waren, voor omstreeks het jaar 1000, de grond vaak overspoeld en liet de zee zware klei, de zgn. knikklei, achter. Deze klei bleek uitermate geschikt voor het bakken van stenen. Langs het Winsumerdiep en het Boterdiep heeft zich een concentratie van steenfabrieken bevonden. Sporen daarvan zijn nog aanwezig. Op de kwelderwal zochten de mensen plekjes om te wonen en hun vee te weiden en zo ontstonden de verhoogde plaatsen, de wierden. Vele daarvan zijn afgegraven, maar nog steeds zien we verhogingen in het landschap van Onderdendam.
De vele waterlopen rondom Onderdendam zorgden voor de afwatering die in de loop der eeuwen vanwege de oprichting van zijlvesten en later het Waterschap Hunsingo steeds beter functioneerde. Het overtollige water werd en wordt uiteindelijk via het Winsumerdiep en vervolgens het Reitdiep in de zee geloosd.
klik hier voor vergroting klik hier voor vergroting klik hier voor vergroting Boterdiep Onderdendam 1920 Molen Onderdendam 1900 OLS Onderdendam 1920
De wateren en het waterschap
Tot in het begin van de 20e eeuw vond het meeste vervoer over water plaats. Pas halverwege de 19e eeuw werden steeds meer verharde wegen aangelegd. Vanzelfsprekend was Onderdendam door haar ligging temidden van de waterwegen een plaats waar veel bedrijvigheid was. Er werd gelost en geladen en de 'snikke' (de trekschuit) vervoerde de mensen van Groningen via Onderdendam naar Warffum, Winsum en Uithuizen. Deze drukte bracht allerlei bedrijven, winkeltjes en vele herbergen met zich mee.
Omdat sinds vele eeuwen hier de polderbestuurders bijeenkwamen, de geschiedenis van het waterschapshuis dateert van omstreeks 1600, en omdat in het begin van de 19e eeuw Onderdendam werd aangewezen als zetel van de gemeente Bedum en als hoofdplaats voor de rechtspraak van het Hunsingokwartier, werd dit dorp ook de woonplaats van griffiers, rechters, notarissen, ontvangers, burgemeesters, etc. De schitterende herenhuizen langs het water zijn nog stille getuigen van deze bloeitijd.
Naarmate echter het vervoer steeds meer over de verharde weg plaatsvond en de spoorlijn niet langs Onderdendam maar langs Bedum werd aangelegd, werd de bedrijvigheid in Onderdendam steeds minder totdat uiteindelijk de detailhandel en de cafés uit het dorp verdwenen.
Molens en kerken
Eens stonden er vijf molens in en bij Onderdendam: korenmolen, houtzaagmolen, oliemolen en twee watermolens. De romp van de korenmolen Hunsingo is in 2005 gerestaureerd. De in 1997 aangekochte achtkant van een ontakelde molen uit Rijssen volgde in 2008. Nu doet de molen dienst als restaurant en B. &. B. De watermolen De Zilvermeeuw (1871) even ten noorden van Onderdendam, is nog in bedrijf.
In 1840 is de hervormde kerk aan het Winsumerdiep gebouwd. Voor die tijd kerkten de mensen op Onderwierum, op Menkeweer of in Bedum. De gereformeerde kerk dateert van 1933.
Bijzondere huizen en gebouwen
In de uitbouw boven het water van het monumentale huis bij de klapbrug zetelde tot 1868 het gemeentebestuur van Bedum. Onder de uitbouw bevindt zich nog steeds de niet meer als zodanig in gebruik zijnde gevangenis. In deze voormalige herberg werd vanaf 1811 recht gesproken. Sinds 1885 vond dit gebeuren plaats aan de Bedumerweg nummer 48. Tot 1934 functioneerde dit huis als het gebouw van het kantongerecht.
Schuin tegenover de klapbrug, Warffumerweg 2, staat een oude herberg die in het begin van de 19e eeuw slechts enkele jaren als gerechtsgebouw heeft gefungeerd. De gevelsteen boven de deur herinnert nog aan deze periode.
In de muur van het huis Warffumerweg nummers 4 en 6 vinden we twee schitterende, waarschijnlijk 17e-eeuwse gevelstenen:
KADT GIJ MOET HET WETEN, ONGEGUND BRODT WORDT VEEL GEGETEN.
UL DIT IS EEN STUCK DAER ICK OP LET, ICK KRIEG DY NOCH WEL BI DE NECK.
Als we het straatje naast nummer 7 aan de Warffumerweg ingaan, zien we het vroegere armenhuis, later werkhuis van de hervormde kerk.
Waterschapshuis
Tegenover de klapbrug, zuidzijde, staat het voormalige Waterschapshuis. Het oudste gedeelte dateert van 1620. Tot 2001 was dit huis de zetel van het Waterschap Hunsingo, later Noorderzijlvest.
Middelstumerweg 17 is heel lang het adres geweest waar notarissen woonden. In het jaar dat notaris A.J. van Roijen overleed (1874) werd het vorige pand afgebroken en verrees dit huidige gebouw. Van Roijen heeft naam gemaakt in Onderdendam en daarbuiten. Hij was o.a. notaris, oprichter en eerste voorzitter van het Waterschap Hunsingo (1856), gedurende vele jaren een zeer actief lid van de Mij tot Nut van 't Algemeen, departement Onderdendam, kerkvoogd, lid van provinciale staten, lid Eerste Kamer en lid gemeenteraad Bedum. Niet voor niets is in Onderdendam een straat naar hem genoemd.
Hij ligt begraven op het kerkhof te Menkeweer.
Rodewolt
We zouden de geschiedenis van Onderdendam tekort doen als we niet de historische plaats Rodewolt (in de volksmond t Roowolt ) zouden noemen. De naam Rodeweg in Onderdendam, een smal straatje ten westen van de Warffumerweg, geeft waarschijnlijk aan dat we in die richting Rodewolt moeten zoeken.
Op de Winsumerweg, ten westen van Onderdendam, gaan we rechtsaf de ruilverkavelingsweg op naar Baflo. Aan onze linkerhand bevinden zich twee boerderijen, Rodewolt 7 en 9.
Alhoewel de boerderijen met een bepaalde regelmaat veranderd en vernieuwd zijn, zijn het oude boerenplaatsen. Tot 1594 behoorde de grond aan het vrouwenklooster Essen te Helpman en daarbij behoorden ook de boerderijen. Daarna was de Provincie de eigenaar die na verloop van tijd de grond en de behuizingen aan particulieren verkocht.
De familie Veenland, vanaf 1971 eigenaar van Rodewolt 9, heeft in de loop der jaren bijzondere vondsten gedaan in hun weilanden en sloten. Vondsten die duiden op bewoning omstreeks het begin van de jaartelling en daarna vanaf de Middeleeuwen (vgl. voor dit gegeven de site over Onderwierum).
Bronnen:
- Archieven kerkvoogdij hervormde kerk Onderdendam.
- Boerderijen in het Halfambt, G. Boerma e.a., Groningen, 1992.
- Onderdendam, 200 jaar leven met het Nut, 2001, Bedum.
- Zo as t was, tijdschrift over de historie van de gemeente Bedum, jaargang 1, nummer 3 en jaargang 2, nummer 1.